Teatr Żydowski im. Estery Rachel i Idy Kamińskich

O TEATRZE
W 1950 roku w wyniku połączenia Dolnośląskiego Teatru Żydowskiego we Wrocławiu i Teatru Żydowskiego w Łodzi powstał Państwowy Teatr Żydowski. Teatr działał w obu tych miastach i występował gościnnie w całej Polsce do 1955 roku, kiedy to z inicjatywy Idy Kamińskiej teatr przeniósł się do Warszawy. W budynku przy ulicy Królewskiej 13 (dziś nieistniejącym) teatr działał do 1970 roku. Następnie przeniósł się do budynku przy pl. Grzybowskim. W 1968 roku znaczna grupa aktorów, w tym ówczesna dyrektor i kierownik artystyczna Ida Kamińska, w wyniku wydarzeń marcowych, wyjechała z Polski. Przez rok p.o. dyrektora teatru był Juliusz Berger. Od 1969 roku do roku 2014 dyrektorem naczelnym i artystycznym Teatru Żydowskiego był Szymon Szurmiej. Od 2015 roku dyrektorem teatru jest Gołda Tencer.

Pod koniec 2016 roku Teatr utracił swoją stałą siedzibę przy pl. Grzybowskim 12/16 i został zmuszony do przeniesienia się do tymczasowej siedziby na ul. Senatorską 35. Od tamtej pory spektakle odgrywane są głównie w Klubie Dowództwa Garnizonu Warszawa przy al. Niepodległości 141a oraz gościnnie w innych teatrach: Nowym Teatrze, Teatrze Polskim oraz w ATM.

Od początku istnienia w repertuarze Teatru spotykały się i przeplatały trzy nurty repertuarowe. Pierwszy z nich to klasyka literatury i teatru jidysz, a więc sztuki takich autorów jak Abraham Goldfaden, Jakub Gordin, Szolem Alejchem, Icchok Lejb Perec, Szymon An-ski, Perec Hirszbejn czy Szalom Asz. Drugi nurt to sztuki spoza kanonu literatury jidysz, podejmujące tematykę żydowską, m.in. Arthura Millera, Izaaka Babla, czy Ilii Erenburga. Trzeci nurt to spektakle rewiowe i kabaretowe.

Teatr Żydowski im. Estery Rachel i Idy Kamińskich w Warszawie to jedyny Teatr Żydowski w Polsce i jeden z dwóch w Europie stałych teatrów wystawiających spektakle w języku jidysz. Od lipca 2012 roku zgodnie ze statutem Teatr prowadzi działalność Centrum Kultury Jidysz.

ESTER RACHEL KAMIŃSKA (1870-1925)
Nazywana jest „matką żydowskiego teatru”. Córka kantora z Porozowa, w młodości przeprowadziła się do Warszawy, gdzie pracowała w fabrykach papierosów i kapeluszy. Zadebiutowała na scenie w 1892 roku. Początkowo grywała w operetkach i komediach. Sławę zyskała po kilku latach jako odtwórczyni głównych ról nie tylko w sztukach żydowskich, ale i w klasycznym repertuarze: w „Norze” Henryka Ibsena, „Damie Kameliowej” Aleksandra Dumasa, „Teresie Raquin” Emila Zoli. Przez większą cześć swojej aktorskiej kariery występowała w teatrach prowadzonych przez swojego męża Abrahama Izaaka Kamińskiego. W 1913 założyła swój zespół „Ester Rachel i Ida Kamińskie”. Występowała w Stanach Zjednoczonych, Londynie, Paryżu, Moskwie. Była również aktorką filmową w filmach jidysz: „Mirełe Efros”, „Der Unbekanter”, „Di Sztifmuter”, „Tkijes kaf”. Pochowano ją na cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ulicy Okopowej.

IDA KAMIŃSKA (1899-1980)
Zadebiutowała na scenie jako 5-letnia dziewczynka. Początkowo grała głównie w operetkach. W dwudziestoleciu międzywojennym kierowała Warszawskim Żydowskim Teatrem Artystycznym i Zespołem Dramatycznym, odbyła wiele turnee po Europie. Udało jej się przeżyć wojnę dzięki ucieczce do Związku Radzieckiego. Wróciła do Polski w 1946 roku i zaangażowała się w koordynację działalności dwóch teatrów żydowskich, które powstały po wojnie we Wrocławiu i Łodzi. Wkrótce została powołana na stanowisko dyrektora Teatru Żydowskiego, który powstał z połączenia tych dwóch zespołów i przeniosła się do Warszawy. W 1968 roku w wyniku antysemickiej nagonki zdecydowała się opuścić Polskę. Wyjechała do Stanów Zjednoczonych, gdzie w Nowym Jorku bezskutecznie próbowała stworzyć teatr żydowski. Zmarła w Nowym Jorku. Grała przede wszystkim role dramatyczne. Stworzyła jednak również role groteskowo-satyryczne i komiczne. Do historii przeszły jej role w sztukach: „Matka Courage i jej dzieci” Bertolda Brechta, „Drzewa umierają stojąc” Alessandro Casony, „Mirełe Efros” Jakuba Gordina, „Meir Ezofowicz” wg Elizy Orzeszkowej, „Baruch z Amsterdamu” Chaima Slowesa, „Glikl Hameln żąda sprawiedliwości” Maksa Baumana. Szacuje się, że wystąpiła w blisko 150 rolach. Była nie tylko aktorką, ale też dyrektorką, tłumaczką sztuk teatralnych, reżyserką i pedagogiem.

SZYMON SZURMIEJ (1923-2014)
Aktor, reżyser, autor licznych scenariuszy teatralnych, znany działacz polskich i międzynarodowych organizacji żydowskich. Urodził się 18 czerwca 1923 roku w Łucku na Wołyniu. Wojna niemiecko-rosyjska spowodowała, że został zesłany do obozu pracy na Kołymie, a po trzech latach na dalsze zesłanie do Dżambułu. Na zesłaniu stawiał swoje pierwsze kroki na scenie ucząc się w Studiu Aktorskim przy teatrze w Ałma-Acie oraz występując na deskach tego teatru. Do Polski wrócił w 1946 roku. W latach 1952-1955 współpracował z Teatrem Polskim we Wrocławiu jako asystent Wilama Horzycy, aktor i reżyser. Następnie objął kierownictwo artystyczne Teatru Ziemi Opolskiej (1955-56) oraz Dolnośląskiego Teatru Powszechnego we Wrocławiu (1956-62). Jako reżyser współpracował z Teatrem Rozmaitości we Wrocławiu i Państwowym Teatrem Żydowskim w Warszawie. 1 września 1969 roku został powołany na stanowisko dyrektora Państwowego Teatru Żydowskiego. Sprawował tę funkcję nieprzerwanie do dnia śmierci, tj. 16 lipca 2014 roku.

W jego dorobku artystycznym znajduje się prawie cały repertuar klasyki żydowskiej. Wyreżyserował ponad 50 przedstawień teatralnych, m.in.: „Bóg, człowiek i diabeł”, „Wśród walących się ścian”, „Dybuk”, „W nocy na starym rynku”, „Śmierć komiwojażera”, „Gwiazdy na dachu”, „Poszukiwacze złota”, „Błądzące gwiazdy”, „...i stał się cud”, „Między dniem a nocą”, „Żyć, nie umierać!”, „Tradycja”, „Bonjour Monsieur Chagall”. Na scenie Teatru Żydowskiego dał się poznać publiczności jako znakomity, charakterystyczny aktor, w którym dramatyczna ekspresja i liryzm przeplatają się z poczuciem humoru. Jego ulubione role, to Willy Loman w „Śmierci komiwojażera” Arthura Millera, Hocmach w „Błądzących gwiazdach” Szołema Alejchema, Cadyk w „Dybuku” Szymona An-skiego, Mendel Krzyk w „Zmierzchu” Izaaka Babla.

Występował także w wielu filmach polskich i zagranicznych, m.in.: w „Austerii” i „Śmierci prezydenta” (reż. Jerzy Kawalerowicz), serialu „Janosik” (reż. Jerzy Passendorfer), „Moja wojna, moja miłość” (reż. Janusz Nasfeter) oraz w słynnym swego czasu amerykańskim serialu „Wichry wojny” (reż. Dan Curtis).

Był aktywnym członkiem i działaczem krajowych i międzynarodowych organizacji żydowskich. Wiele starań poświęcał dobrosąsiedzkim stosunkom Polski z wszystkimi krajami w Europie i na świecie. Jego działania zostały docenione - otrzymał Order Zasługi Republiki Federalnej Niemiec. Jako artysta i działacz społeczny został odznaczony licznymi najwyższymi odznaczeniami państwowymi, m.in. Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1993), Narodowym Orderem Legii Honorowej (Francja, 2001), Wielkim Krzyżem Orderu Odrodzenia Polski (2003), Złotym Medalem Zasłużony Kulturze Gloria Artis (2005).